Cywilizacja Majów – rozwinięta cywilizacja rolnicza i miejska, będąca na poziomie epoki kamienia, stworzona w czasach prekolumbijskich na obszarach Mezoameryki przez ludy z grupy językowej Majów.
Cywilizacja Majów pomimo dużego obszaru zamieszkanego przez tę grupę językową i braku wspólnego państwa posiada wiele cech wspólnych.
Ponieważ większość współczesnej literatury majanistycznej wydawana jest w języku angielskim lub hiszpańskim, a jak dotąd nie utrwaliła się analogiczna polska terminologia fachowa, w tym artykule część ważniejszych terminów jest także podana w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu przy równoczesnym oznaczeniu ich kursywą. W taki sam sposób oznaczono terminy w językach Majów, nie będące imionami własnymi lub nazwami geograficznymi.
Do najstarszych, a przy tym najlepiej poznanych osad, należy Cuello w północnym Belize, pierwsza znana osada Majów okresu Preklasycznego, datowana na 1200 r. p.n.e.[5].
Spośród wielu stanowisk na obszarze południowym do najważniejszych należą: La Blanca, El Baúl, Balberta, Monte Alto, Takalik Abaj, Izapa i Kaminaljuyú[6].
Z lat 1200–900 p.n.e. pochodzą jedne z pierwszych kamiennych stel i ołtarzy, znalezione w El Mirador na obszarze Petén[7].
W Cuello w latach 1200–400 p.n.e. budowano domostwa z materiałów organicznych, które nie zachowały się z powodu ciepłego, wilgotnego klimatu. Ok. 900 r. p.n.e. zaczęto wznosić drewniane domy na niskich, ziemnych platformach. Domy miały owalny kształt, a ściany z desek lub z plecionki i podłogi powlekano rodzajem wapiennego tynku[8].
W okresie 900–650 p.n.e. w Colha, Kaxob i Seibal istniały place ceremonialne. W tych miejscowościach, a także w rejonie Palenque zaznaczają się wpływy rozwijającej się równolegle kultury olmeckiej[9].
Między 800 a 400 r. p.n.e. w bagnistej dolinie El Mirador zaczęto rozbudowywać miasta na terenach zalewanych w porze deszczowej. Aby je uchronić od powodzi zaczęto stawiać domy na nasypach. Również na nasypach zaczęto budować utwardzone drogi – sacbé. Drogi łączyły kompleksy w obrębie miast, jak i łączyły poszczególne miasta. Nasypy miały wysokość do 4 m i szerokość do 20 m, a mogły się ciągnąc na długości ponad 20 km[7].
W środkowym okresie preklasycznym (1000–300 p.n.e.) na równinach rozwijały się El Mirador, Tikál, Altar de Sacrificios, La Lagunita, Rio Azul, Dzibilchaltún i Nohoch Ek[10].
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji (almehenob), zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów, a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.[potrzebny przypis]
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. centra Nakbé, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (do 70 metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach, przedstawiających maski gigantycznego ptaka[11][12]. Motyw podobnego ptaka, któremu przypisywano cechy boskie lub demoniczne, literatura archeologiczna określa mianem „Głównego Bóstwa Ptasiego” (Principal Bird Deity – PBD) i utożsamia z Wuqub Kaquix (7-Ara), opisywanym w księdzie Popol Vuh, spisanej przez Majów Kicze (Quiché) w okresie kolonialnym[13].
Pod koniec okresu preklasycznego (ok. 400 r. p.n.e.) wielkie miasta basenu Mirador, równin, jak i wyżyn, stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana[14]. W warstwach kulturowych pochodzących z późnego okresu preklasycznego (350 p.n.e. – 250 n.e.) i wczesnego okresu klasycznego (250–500 n.e.) znaleziono ślady pożarów[15].
Opuszczenie miast Majów w późnym okresie preklasycznym nastąpiło nagle i całkowicie. Pozostały porzucone narzędzia i naczynia. Ponadto wiele ośrodków, jak Uaxactún, Seibal, Cerros, Becan, Colha, Komchen, Edzna czy Dzibilchaltún, zostało opuszczone w tym samym czasie[15].
Stela nr 2 na preklasycznym stanowisku El Mirador.
Okres klasyczny (200–900 n.e.)
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu długiej rachuby – tzw. Płytka z Leiden, znaleziona na dnie kanału na karaibskim wybrzeżu Gwatemali (z datą 320 r.) oraz Stela 29 w Tikál (z datą 292 r.)[16]. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe.
Jest to okres wielkiego rozkwitu starych ośrodków Majów oraz powstawania nowych miast m.in. Tikál, Uaxactún, Yaxha czy Xaltun[17].
Kultura Majów była w tym czasie jedyną w Ameryce, która posługiwała się pismem[17].
W początkach okresu klasycznego rósł wpływ Teotihuacánu, który trwał do VI w. Styl tego środkowomeksykańskiego miasta można rozpoznać w wielu ośrodkach Majów, przede wszystkim w Tikál[18].
Państwa Majów epoki klasycznej często określa się mianem miast-państw – struktury takie obejmowały rozległe miasto stołeczne o luźnej, rozrzuconej zabudowie, oraz przyległe wioski i niekiedy kilka mniejszych ośrodków miejskich, powiązanych z centrum zależnościami o charakterze feudalnym. Związki między poszczególnymi państwami były dość luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do małżeństw między panującymi dynastiami, hołdów lennych składanych przez słabszych władców silniejszym hegemonom, płaceniu trybutu, niekiedy również stosunków dyplomatycznych, np. uczestnictwa królewskich gości w intronizacji nowego władcy[19]. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było raczej utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii, bądź tylko wzięcie do niewoli nieprzyjacielskich wodzów i złożenie ich w ofierze bogom, niż rozciągnięcie nad pokonanym miastem władzy macierzystej metropolii. Historia polityczna Majów okresu klasycznego, zwłaszcza genealogia dynastii królewskich, wojny, sojusze i związki poszczególnych królów z fundacją poszczególnych budowli, są coraz dokładniej poznawane, w miarę jak postępuje odczytywanie inskrypcji hieroglificznych na stelach i budowlach publicznych.
W tym okresie obok przedstawień bogów i postaci mitologicznych, w większym stopniu zaczęto w sztuce uwieczniać wydarzenia historyczne i kulturalne z naciskiem na status społeczny, pochodzenie i uprzywilejowanie. Do najważniejszych postaci należały postacie powiązane z linia królewską, którego uważano za pośrednika między ludźmi a bogami. Dla niego budowano pałace i świątynie oraz kamienne stele upamiętniające najważniejsze wydarzenia z ich życia – narodziny, objęcie tronu, zwycięskie wojny[17]. Żadna ze stel nie mówi nic o życiu zwykłych ludzi. Zamieszkiwali oni drewniane domy, po których zachowały się nieliczne pozostałości dołów posłupowych oraz pochówki pod klepiskiem chałup[20].
Ruiny pałacu w Palenque na XIX-wiecznej rycinie Frederica Catherwooda. Piramidy Tikal, jednego z najpotężniejszych państw-miast
Majów okresu klasycznego.
Komentarze